سنت‌ها و آیین‌هایی که نسل به نسل و سینه به سینه جلو آمده تا رنگ و بوی دیگری به کوچه پسکوچه‌های محلات بدهد. برخی از این سنت‌ها همچون سنت «پادوسان» در آستانه ماه رمضان انجام می‌شوند، بعضی چون «مسحراتی»‌ها در آستانه سحر و برخی نیز همچون «مدفع الافطار» همان‌طور که از نامش برمی آید به هنگام افطار. در ادامه و در نگاهی اجمالی، به سنت‌های رمضانی زیبایی اشاره می‌کنیم که مختص مسلمانان در سرزمین‌های مختلف در سراسر جهان است.

«حق‌الیله»، سنتی در پیشواز رمضان برای کودکان

«حق الیله» از سنت‌هایی است که هدفش آگاه کردن مردم و به‌خصوص کودکان از نزدیک شدن ماه رمضان است. در این سنت که در کشورهای حاشیه خلیج فارس رواج دارد، کودکان لباس سنتی می‌پوشند و در حالی که کیف‌های رنگی بافته شده به همراه دارند محله به محله می‌چرخند و با خواندن آوازهایی محلی از مردم شیرینی و آجیل می‌گیرند. این سنت از ۱۵ شعبان آغاز می‌شود و تا اول رمضان ادامه دارد. آوازی که بچه‌ها با خواندن آن در قبالش شیرینی و آجیل از مردم محل طلب می‌کنند این است:«اعطنا الله یوتیکم، بیت مکه یؤدیکم» که به این معناست «به ما عطا کنید تا خداوند هم در قبالش زیارت مکه را نصیبتان کند».  این جشن بیش از هر چیز، روح بخشندگی را در خود جای داده و به کودکان کمک می‌کند اهمیت اجتماع و سخاوت پیش از ماه مبارک رمضان را درک کنند. با شیوع کرونا به خانواده‌ها توصیه شد از انجام این سنت و رفتن خانه به خانه کودکان جلوگیری کنند ولی همزمان تلاش کنند در محیط خانه و با پوشاندن لباس‌های رنگارنگ به فرزندانشان، نگذارند این سنت به فراموشی سپرده شود.

«پادوسان» و شست‌وشوی روح و جسم از آلودگی‌ها

همان‌طور که گفتیم برخی از سنت‌ها در آستانه ماه مبارک رمضان انجام می‌شود. یکی از آن‌ها، سنتی باستانی به اسم «پادوسان» در اندونزی است. بسیاری از افراد محلی در مرکز و شرق شهر «جاوه» این سنت را به جا می‌آورند. پادوسان همان «غسل دادن» در گویش جاوه‌ای است و نمادی از پاک‌سازی بدن و ذهن (روح و جسم) فرد پیش از ماه روزه به حساب می‌آید. امروزه بسیاری از مردم برای به جا آوردن این سنت به نزدیک‌ترین دریاچه‌ها و استخرهای شنا می‌روند یا در خانه‌هایشان غسل می‌کنند. از آنجایی که چشمه دارای اهمیت معنوی بسیاری در فرهنگ این مردم است، تمایل برای انجام این سنت در آب حوضچه‌های طبیعی بیشتر است. البته این تنها سنتی نیست که اندونزیایی‌ها پیش از رمضان انجام می‌دهند، چرا که سنتی با عنوان «نیکار» نیز در آستانه این ماه انجام می‌گیرد و در آن، مسلمانان به زیارت قبور نزدیکان و عزیزانشان رفته و برای آمرزش آن‌ها دعا می‌کنند.

«سحری‌خوان» در ایران، «مسحراتی»، «نَفَر» و «دهل زن» در سایر کشورها

هرچند سنت سحرخیزی برای آماده روزه‌داری شدن در ایران و بسیاری از کشورها بسیار پرسابقه و همچنان رایج است، اما از رسومی که به‌واسطه توسعه امکانات و فناوری در نسبت با سحرخیزی کمرنگ شده، رسمی به اسم سحری‌خوانی است. سحری‌خوانان با حرکت در کوچه پسکوچه‌های روستا و محلات و با خواندن اشعاری چون «سحر شد بپا خیز هنگام نماز است»، «سحر برخیز» یا «سحر برخیز که صبح صادق آمد» و ... مردم را برای سحر بیدار می‌کردند.

رسم سحری‌خوانی در کشورهای مختلف مسلمان به شیوه‌های گوناگون انجام و فرد سحری‌خوان نیز به عناوین خاصی شناخته می‌شود. برای نمونه در کشورهایی چون مصر و لبنان این کار را افرادی انجام می‌دهند که به آن‌ها مسحراتی می‌گویند. طبیعتاً انجام چنین وظیفه‌ای در یک محله با کسی است که با خانواده‌های آن محل آشنایی داشته باشد. مسحراتی در لبنان و مصر افراد را با آواز و صدای آرام طبل برای سحری بیدار می‌کند.

وظیفه بیدار کردن محله در مراکش به عهده «طبّال»(دُهل‌زن) و «نَفَر» (سُرنا نواز) است. این دو که معمولاً روپوش سنتی به اسم «گاندورا» به تن و دمپایی به پا دارند همچون جارچیان در کوچه پسکوچه‌های محله راه می‌روند و مردم را برای سحر بیدار می‌کنند. این افراد را معمولاً خودِ محلی‌ها از میان مردمدارترین و صادق‌ترین افراد شهر انتخاب می‌کنند که عمدتاً سادات هستند.

در ترکیه نیز و از زمان حکومت عثمانی، دهل‌نوازان لباس‌های مرسوم عثمانی از جمله کلاه و جلیقه به تن و با خواندن آواز و نواختن طبل از محله‌های مختلف عبور و مردم را برای سحر بیدار می‌کنند. مردم نیز معمولاً این افراد را برای صرف سحری به خانه خود دعوت می‌نمایند. مردم محلی در هنگام نواختن طبل به این افراد پاداش نیز می‌دهند چرا که معتقدند این مبلغ سبب خوش شانسی آن‌ها می‌شود.

این‌گونه نیست که استفاده از طبل و دهل صرفاً برای بیدار کردن در سحر استفاده شود. برای نمونه در آلبانی و برای قرن‌ها اعضای جامعه مسلمانان «روما»، آغاز و پایان روزه‌داری را با آوازهای سنتی اعلام می‌کنند. این رسم به این ترتیب است که هر روز افراد با جمع شدن در خیابان و با استفاده از یک طبل دست‌ساز به اسم «لودرا» مشغول نواختن می‌شوند. خانواده‌های مسلمان معمولاً این گروه نوازنده را به خانه‌هایشان دعوت می‌کنند تا با نواختن تصنیف‌های سنتی لحظه‌ افطار را گرامی بدارند.

«شلیک توپ»، رسمی به نشانه رسیدن وقت افطار

رسمی که لبنانی‌ها از قرن نوزدهم آن را به جا می‌آورند، «مدفع الافطار» یا شلیک کردن توپ به نشانه وقت افطار است. ریشه این رسم را به مصر و شلیک توپ توسط سلطان خوشقدم می‌دانند. نخستین‌بار در کشور مصر سلطان خوش قدم به صورت اتفاقی این توپ را در هنگام افطار شلیک کرد که سبب شد مردم فکر کنند راه جدیدی برای اعلام زمان افطار است.

 البته این رسم در آن محله به «حاجا فاطمه» نیز شناخته شد چرا که دختر سلطان خوشقدم به‌واسطه اینکه مردم از این روش استقبال کرده بودند از پدرش خواست آن را به شکل یک سنت دربیاورد. این رسم کم‌کم به کشور لبنان رسیده و در سرتاسر این کشور از شلیک توپ به عنوان اعلام زمان افطار استفاده می‌شد. در مقطعی به‌واسطه شروع جنگ در لبنان و مصادره توپ‌ها این سنت از بین رفت و برای اعلام زمان افطار از اسلحه استفاده می‌شد که البته بعدها توسط ارتش لبنان احیا شد و تا به امروز ادامه دارد.

فانوس، چراغی که به نماد جهانی رمضان بدل شد

کافی است عنوان «رمضان» یا معادل انگلیسی آن «Ramadan» را در اینترنت جست‌وجو کنید تا با انبوهی از تصاویر و پوسترهایی مواجه شوید که یکی از مؤلفه‌های مشترک آن‌ها تصویر فانوس است.

فانوس را می‌توان رنگارنگ‌ترین رسم ماه رمضان دانست که در بین مصری‌ها بسیار رواج دارد. مردم در این ماه فانوس‌هایی با شیشه‌های رنگارنگ را در هر کوی و برزن نصب می‌کنند.

مسلمانان این سنت را از زمان خلافت فاطمیون در مصر حفظ کرده‌اند. فانوس‌هایی که برای آن‌ها نماد شادی و نشاط در ماه رمضان است. امروزه از این فانوس‌ها در رسوم دیگر مصر نیز استفاده می‌شود، برای مثال در طول ماه رمضان کودکان با فانوس‌هایی در دستشان آواز می‌خوانند و درخواست هدیه و شیرینی می‌کنند.

«مِحیبِس»، سرگرمی پس از افطار

طبیعی است دورهمی‌های پس از افطار، سرگرمی‌ها و بگو بخندهای خاص خودش را داشته باشد. همان‌طور که خانم‌ها گرم صحبت در محافل خانوادگی و با همدیگر هستند، معمولاً مردها نیز بیکار نمی‌نشینند و سعی می‌کنند با انجام یک بازی سرشان را گرم کنند. در عراق، پس از افطار و در ساعات ابتدایی شب، افراد از بزرگ و کوچک دور هم جمع می‌شوند تا یک بازی سنتی به اسم «محیبس» را انجام دهند.

در این بازی دو گروه و تعداد ۴۰ تا ۲۵۰ نفر به نوبت یک «محِیبِس» یا یک حلقه را پنهان می‌کنند. این بازی توسط رهبر گروه آغاز می‌شود که باید حلقه‌ای که در اختیار دارد را به طور مخفیانه به نفرات دیگر که در نزدیکی او نشسته‌اند بدهد و افراد تیم مقابل باید از روی زبان بدن افراد تشخیص دهند حلقه در مشت چه کسی قرار دارد.